Goran Vesić: PRESTONICA I DUHOVNO SREDIŠTE

Na poziv arhiepiskopa beogradskog i mitropolita Srbije Dimitrija svi pravoslavni episkopi iz novostvorene Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca sastali su se u Sremskim Karlovcima i proglasili su se Svetim Arhijerejskim Saborom Ujedenjene Srpske Crkve.

Sabor je 30. avgusta/12. septembra 1920. godine objavio „vaspostavljanje Srpske patrijaršije“, a pročitan je ukaz kralja Petra Prvog Karađorđevića kojim se odluka Sabora potvrđuje. Tako je obnovljena Pećka patrijaršija 154 godine posle njenog ukidanja 1776. godine. Bila je to konačna pobeda Srbije u borbi za samostalnu crkvu koju su turske vlasti ukinule zbog podrške koju je davala hrišćanskim zemljama, pre svega Austriji ali i Rusiji, u borbi protiv Otomanske imperije. Srpsku crkvu su od tada vodili grčki episkopi poznatiji kao fanarioti koji su rado prihvatili nekanonsku odluku turskog sultana o ukidanju srpske crkve.

PRESTONICA I DUHOVNO SREDIŠTE pic.twitter.com/LMq1y1L05k

— Silvana (@Silvana71376830) 12. јануар 2024.

Pećka patrijaršija postojala je u nemanjićkom periodu od 1346. do 1463. godine kada je ukinuta nakon pada srpske despotovine 1459. godine. Kako su odnosi crkve i države u srednjevekovnoj Srbiji bili uređeni prema vizantijskom modelu koji se u crkvi naziva simfonija, a u nauci cezaropapizam, nestankom države prestala je da postiji i patrijaršija. Mehmed-paša Sokolović, veliki vezir, poreklom iz hrišćanske hercegovačke porodice obnovio je 1577. godine Pećku patrijaršiju i na njeno čelo za patrijarha postavio svog brata Makarija. Ova patrijaršija nije obuhvatala samo današnju Srbiju već i Bosnu i Hercegovinu, Bugarsku, Crnu Goru, Hrvatsku, Rumuniju i Mađarsku. Upravo su se na nadležnost ukinute Pećke patrijaršije pozvale sve pravoslavne episkopije iz tek osnovane Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca kada su se ujedinili sa beogradskom mitropolijom. Za prvog patrijarha Pravoslavne Crkve Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca izabran je arhiepiskop beogradski i mitroplit Srbije Dimitije sa mestom stolovanja u Beogradu i privremenim sedištem u Sremskim Karlovcima. Značajnu ulogu u ujedinjenju srpskih i pravoslavnih crkava imao je regent Aleksandar Karađorđević. Aleksandar, kao budući Kralj Ujedinitelj, podržavao je ideju o obnovi Pećke patrijaršije i bio jedan od inicijatora ovog poduhvata iz dinastičkih i ličnih razloga. Prijalo mu je da kao vladar iz dinastije Karađorđević bude nastavljač onoga što su započeli vladari iz Nemanjićke loze.

Posle osnivanja Kraljevine SHS, 1. decembra 1918. godine, skoro svi pravoslavni Srbi sa naših prostora, okupljeni u više crkvenih organizacija, našli su se u jednoj državi. Prvo su episkopi bosansko-hercegovačkih eparhija odlučili da se ujedine sa Beogradskom mitropolijom, a potom je episkop dalmatinsko-istrijski zamolio Sveti Sinod Karlovačke mitropolije da primi njegovu i Bokokotorsku eparhiju u kanonsku svezu i zajednicu. Prva konferencija pravoslavnih episkopa nove države održana je u Sremskim Karlovcima već 1918. Godine, a zatim i dve konferencije tokom 1919. godine. Na konferenciji održanoj 2/15. decembra 1919. godine usvojen je Zakon o proglašenju i uspostavi stare Srpske patrijaršije. Trebalo je da Vaseljenska patrijaršija iz Carigrada odobri kanonske otpuste za sve eparhije koje su želele da se priključe Srpskoj patrijaršiji i da izda „Tomos“ kojim bi se priznala Srpska patrijaršija. Pregovore sa Vaseljenskom patrijaršijom o ovom pitanju vodila je Vlada Kraljevine SHS uz veliki uticaj regenta Aleksandra koji je imao oreol velikog vojskovođe i pobednika iz Velikog rata. Status pobednice u ratu koji je imala Srbija omogućio je da nova zemlja dobije srpskog patrijarha posle duže od jednog veka što u nekim ranijim veremenima nije bilo moguće. O tome je pisala Politika u članku „Srpska i Vaseljenska Patrijaršija” kako „carigradska patrijaršija nije protivna da se Srpska Crkva uzdigne na stepen patrijaršije i da želi da sa svoje strane svaku slavu i veličinu Srpske Crkve”. Međutim, izražava se zabrinutost jer „Vaseljenska patrijaršija još nije izdala redovan „Tomos” o prisajedinjenju eparhija Srpskoj crkvi u Bosni i Hercegovini, Staroj Srbiji i Maćedoniji”. „Izdala je samo sinodsku odluku, koja bi tek trebalo da dobije patrijarhovu potvrdu u vidu tomosa”, zaključio je najugledniji beogradski dnevni list.

Rasprava o ponovnoj uspostavi Pećke patrijaršije vodila se još u srpskoj kneževini. Arhimandrat Nićifor Dučić u „Istoriji Srpske Pravoslavne Crkve” ocenio je da se „carigradska patrijaršija, koja se u svijem crkvenijem poslovima uvijek naslanja i rado poziva na kanone istočne pravoslavne crkve, nije na njih obazirala pri ukidanju srpske pećke patrijaršije”. Prema Dučiću „Pećka patrijaršija nije kanonično ukinuta nego samovoljom svjetske muslimanske vlasti” aludirajući da je akt sultana Mustafe Trećeg o ukidanju Srpske patrijaršije bio „nasilan i nezakonit”. Posle dobijanja nezavisnosti 1878. godine ponovo su iz Beograda krenuli zahtevi prema Carigradskoj patrijaršiji o ponovnom uspostavljanju srpske patrijaršije, a okupacija Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske otvorila je pitanje kanonskog statusa srpskih pravoslavnih eparhija u ovoj oblasti koje su vek ranije bile deo Pećke patrijaršije. Pošto carigradska patrijaršija nije odgovarala krenulo se drugim putem – da se karlovački patrijarh proglasi naslednikom pećkog. Milaš Nikodim je 1844. godine tvrdio da je srpski patrijarh u Sremskim Karlovcima „našljednik pećkog patrijarha”, a srpski ministar prosvete i crkvenih dela Stojan Novaković 1883. godine traži od karlovačkog patrijarha Germana Anđelića da hitoroniše novog mitropolita u Srbiji Teodosija Mraovića tvrdeći da je Karlovačka patrijaršija „naslednica one crkve koju je još Sv. Sava ustanovio”.

Ujedinjenje srpskih eparhija u Srpsku pravoslavnu crkvu posledica je velike pobede srpskog naroda u Velikom ratu. Zato mnogi koji su raspadom Jugoslavije dobili državice ne odustaju od namere da delove srpske crkve odvoje od matice jer veruju da će tako dobiti legitimitet. Onako kako je ustaški zločinac Ante Pavelić ”osnovao” Hrvatsku pravoslavnu crkvu mnogi neprijatelji Srbije danas sanjaju da odvoje srpske eparhije na KiM ili u BiH, Hrvatskoj i Crnoj Gori. Beograd treba da bude ponosan jer je pre 103 godine postao sedište srpske patrijaršije, naslednice istorijske Pećke patrijaršije, a srpska crkva dobila pravo koje joj je na silu oduzeto i koje joj pripada od Sv. Save. Zato je danas Beograd ne samo administrativno, kulturno i privredno već i duhovno središte pošto se tu nalazi jedan od najvećih pravoslavnih hramova na svetu, hram Svetog Save, a u 94 bogomolje u našem gradu počiva sedam srpskih patrijarha i čuvaju su mošti sedamdeset svetaca.